Spam, Lazar Pašćanović, Imprimatur, 2020, str. 131, ISBN: 978-99976-53-00-0
Roman Spam Lazara Pašćanovića, jednog od osnivača Kluba putnika, je u ovogodišnjem izboru za NIN-ovu nagradu ušao u najuži izbor. Njegovom izdavanju su prethodile knjige kao što je ilustrovana zbirka putopisa Bantustan (2015), u kojem pored Pašćanovića, Uroš Krčadinac i Marko Đedović opisuju njihovo tromesečno putovanje od Srbije do Namibije koristeći kretanje kao okvir unutar kojeg analiziraju ljude i njihove povezanosti ali i univerzalne teme religije, identiteta i istorije. Pašćanović, sa svojim kolegama, je u Bantustanu, ali i u Divljim gradovima, prevazišao fenomenološke granice unutar kojih se tradicionalni putopisi kreću. Prethodno, putopisi su bili način da se dočara drugi svet, uglavnom nedostupan čitatelju, a koji je tehnološki napredak prevazišao uz pomoć satelita, interneta, i ostalih vidova telekomunikacije. Da bi ostao relevantan, putopis je morao da se sistemski promeni i Pašćanovićeve zbirke putopisa upravo pružaju primer te transformacije. Ali u romanu Spam, Pašćanović odstupa od formata putopisa, dok se i dalje kreće u međužanrovskom prostoru što čitaocima ostavlja teret kategorizacije na osnovu sopstvenog čitanja romana. Spam može biti naučna fantastika, ljubavni roman, memoar ili britka kritika digitalnog doba, a opet i sve zajedno u zavisnosti od odgovora na tekstom postavljena pitanja.
U romanu, bezimeni protagonista polako tone u sve dublji ponor samoće koji mu nameće svakodnevica kada uvidi da ne vlada sopstvenim životom. Ponor samoće je oduvek tu, ali je odbacivan racionalizacijom do trenutka kada emocije preovladaju protagonistom i kada im se on neprimetno prepusti. On u svom prekarnom poslu kao prevodilac nalazi spas u vidu tihe pobune protiv poslodavca tako što unosi šifrovane poruke u prevode kojima iskazuje svoja zapažanja o svetu. Iako on predstavlja ove poteze kao svojevrstan vid protesta, oni su zapravo samo vapaj za pomoć osobe koja u emocijama vidi sopstvenu slabost. Te šifre “ne može primetiti niko izuzev onoga ko dobro zna šta traži, drugim rečima niko sem njega”, ali sama ideja preciznosti matematike zahteva i njenu ponovljivost što otvara mogućnosti za povezivanjem sa drugom osobom kroz otkrivanje te jedinstvene formule. Šifre predstavljaju način njegovog izbora, koje za druge poprimaju drugačije forme. Kada protagonista dobije mejl koji interpretira kao otkriće njegovih meta-poruka u prevodima, u njemu se javlja strah koji prerasta u opsesivnu čežnju za mogućim otkrićem osobe iza poruke. Upravo je ta nada to što pokreće inače njegovu turobnu stvarnost i to što čini okosnicu romana u kojem se uz pomoć sporednih likova oca, devojke, profesora i mašina analizira propast sila koje tobože pokreću čovečanstvo: porodica, ljubav i prijateljstvo. Protagonista je u lošim odnosima sa svojim ocem, devojka ga je napustila, a prijatelji mu dosađuju. Za njega je jedino napredak, predstavljen u vidu mašina, večan i neuprljan emocijama.
Naizmeničnim imenovanjem poglavlja rimskim i arapskim brojevima u kojima rimski predstavljaju sećanja na devojku koja ga je napustila na dan svog rođendana, a arapski njegovu sadašnjicu, Pašćanović se poigrava sa konceptom vremena. Iako su to sećanja, protagonista ih prepričava u sadašnjem vremenu koja ukazuju na kontinuitet prošlosti i brisanja granica linearnog, hronološki određenog vremena. Time protagonista pokušava da sačuva svoj identitet i njegovu čvrstinu kroz rigidnost suštine njegovog bivstvovanja ali i prebaci odgovornost za promene na drugog. Ljubav koju on oseća prema devojci je potisnuta racionalnošću koja koristi takođe kao mehanizam za uspostavljanje odnosa moći između njega i njegove okoline. Racionalno sagledavanje stvarnosti zapravo njemu otkriva njenu prividnost i način umrežavanja osoba u tržišni sistem koji je prožet protivrečnostima koje, naravno, samo on uviđa. U izdvajanju sebe iz kolektiva, on ne uviđa svoju ulogu u istom, time pretvarajući svoju samouverenost u puku naivnost. Tome svedoči i njegov projekat pisanja Enciklopedije ljudskih gluposti, aludirajući na Francusku enciklopediju 18. veka koja je predstavila ideale Prosvetiteljstva. I protagonista a i francuski filozofi su želeli da njihove enciklopedije promene način razmišljanja i samim tim tok civilizacije. Ta njegova naivna samouverenost prerasta u pokušaj uspostavljanja kontrole i predvidivosti, maskiranih u vid inteligentne objektivnosti, koje negiraju život kao doživljaj sam po sebi i pretvaraju ga u algoritam, sastavljen od niza logičkih funkcija kojima on vlada. Mehanizacijom svog tela on zapravo humanizuje mašine čime se izjednačava sa njima. Tim izjednačavanjem on postaje deo sistema koji mašine sačinjavaju a koji on tobože odbacuje.
Spam koji protagonista prisvaja kao njemu namenjenu poruku time prestaje da ima glavne osobine spam-a. Naime iz neželjene masovne poruke, ona prerasta u intimnu komunikaciju između dve osobe koja je moguća samo ukoliko je veza sa mašinom već poprimila oblike ljudske povezanosti. Njegova komunikacija sa mašinama je zapravo ogledalo u čijem odrazu on prevazilazi intelektualne i fizičke granice svog tela, ali ih ujedno i uspostavlja i prihvata. Za njega su mašine te koje postoje van svakidašnjice i na koje on ne gleda isto kao i na ljude čije pokrete, dela, i oblike tako vešto analizira i kojima otkriva mesta u koordinatama života. On ne uviđa da su mašine takođe proizvod upravo tog istog života, i da se njihovim korišćenjem društveni odnosi menjaju a odnosi moći ojačavaju. Njegovom komunikacijom sa tobože starom sovjetskom igricom, protagonista gubi kontrolu i predaje se mehanizmima nadzornog kapitalizma koji mu od tog trenutka menjaju strukturu života. Ali suprotno efektu Pigmaliona čime bi korišćenje mašina dovelo do samousavršavanja, veza protagoniste sa mašinama je ništa drugo nego kapitalistička socijalizacija putem medijacije te veze. Iako on misli da mu sovjetska igrica otkriva sopstvene želje, ona ih stvara i time prilagođava sistemskim potrebama. Umesto povećanja kontrole, njegova racionalna samokontrola prerasta u predaju emocijama koje on do kraja pokušava da odbaci. Kraj igrice ujedno predstavlja i njegov konačan pad i uviđanje da je on deo onoga što je do tada odbacivao.
U romanu Spam, Pešćanović takođe postavlja pitanja kako se stvara tržišna inteligencija. Konstantnom interakcijom sa digitalnim, mi dobrovoljno predajemo informacije o sebi koje se koriste radi personalizacije digitalnog iskustva. Protagonista provodi vreme čitajući reklame koje se od početka uklapaju u njegovo shvatanje sveta svojim cinizmom, ironijom i karnevalizacijom svakidašnjice. Činjenica da je to njegova “omiljena tehnika opuštanja” ukazuje na već stvoreno ogledalo u mašini koje svakim njegovim čitanjem ojačava njegovu zavisnost i samim tim osigurava reprodukciju sistema. Time samokontrola, racionalnost, matematička preciznost i pronicljivost protagoniste zapravo otkrivaju da su one ništa drugo nego osobine potrebne za konstituisanje određenog kapitalističkog subjektiviteta u skladu sa potrebama algoritma čiji je on deo.
Spam predstavlja društvenu distopiju u kojoj živimo: mrtva i zagađena priroda, napuštena sela, slomljene porodice i međuljudski odnosi u kojima preovladava sumnja, cinizam i melanholija. Jedino što se održava i što povezuje je tehnologija u kojoj ujedno i vidimo spas od svakodnevice, neuviđajući njenu ulogu u kreiranju naše nesreće. Fetišizacijom tehnologije i imputacijom agentivnosti se samo ojačava taj sistem nevidljive represije i tihog tlačenja. Da bi se oslobodili, moramo je prevazići, a to je jedino moguće ako se prevaziđu i kapitalistički odnosi koji je stvaraju.
